तुरुंगामधील कैदी हे हि माणसेच आहेत . त्यांनी काहीतरी गुन्हा केलेला आहे म्हणून त्यांना शिक्षा झालीच पाहिजे आणि तशी ते तुरुंगात भोगीत असतात पण! हे सर्व करीत असतांना माणसाला कुठेतरी अंत:करणात पश्चाताप सुद्धा होत असतो आणि अशा व्यक्तीला त्या तुरुंगाच्या चार भिंती खायला उठत असतात . रोज तेच कैदी माणसे तोच जेलर, तेच जेलचे पोलिस , त्याच भिंती . कंटाळवाणे जीणे भोगत असतांना त्यांना नैराश्य येते व अशा त्या उदासीनतेच्या अवस्थेत तो आणखी सुडाग्नीने पेटू शकतो . त्याचे जीवन पुन्हा एका नव्या गुन्हेगाराला जन्म देवू शकते . शिवाय लोकांची त्याच्याकडे बघण्याची भावना , अपकीर्ती घरच्या माणसांची दुरवस्था या सर्व गोष्टी त्याला पुन्हा एका विनाशाच्या गर्तेकडे नेऊ शकतात , हा सर्व विचार करून गुरुवर्य श्री चंपामाई प्रतिष्ठान , लातूरचे संस्थापक ह भ प श्री अशोक महाराज रुमणे , कार्यकारी अभियंता , सा. बां . विभाग लातूर व त्यांचे सुपुत्र अध्यक्ष डॉ श्री अभिजित रुमणे यांनी एक आगळावेगळा उपक्रम सुरु केला आणि तो म्हणजे प्रत्येक कारागृहामध्ये सर्व धर्माचे ग्रंथ , वेगवेगळ्या साहित्यिकांचे नावाजलेले पुस्तके , खेळाचे साहित्य त्यांच्या संस्थेच्या वतीने द्यायचे व तुरुंगात एक सुंदर असे वाचनालय सुरु करायचे , ते वाचनालय तेथील कैदीच चालवणार , असा हा उपक्रम . आत्तापर्यंत त्यांनी लातूर , उस्मानाबाद, बीड येथील कारागृहामध्ये प्रत्येकी २००-२५० पुस्तके आणि खेळाचे साहित्य देऊन हा उपक्रम सुरु केलेला आहे . . परवा दिनांक १४-५-२०१६ ला आम्ही बीड येथील कारागृहामध्ये हाच उपक्रम घेतला. या कारागृहाचे अधीक्षक मा . श्री धनसिंग कवाळे साहेब यांनीही मोठे सहकार्य केले अर्थात त्यांच्या परवानगीशिवाय आत प्रवेशच मिळू शकत नव्हता . कायदेशीर सर्व सोपस्कार झाले आणि सकाळी ७=३० वाजता श्री रुमणे पिता- पुत्र , मी , श्री चौधरी साहेब, आणि मा श्री मुफ्ती मोइनौद्दिन कासमी , गेवराई त्या जेलमध्ये उपस्थित झालो . सर्वांचे मोबाईल काढून घेण्यात आले कारण नियमाने तसी परवानगी नव्हती . प्रथम श्री कवाळे साहेबांच्या केबिनमध्ये आमचे स्वागत झाले त्यांचा स्वभाव मोठा मनमिळावू आहे , अधिकारी असूनही " अलौकिक नोहावे लोकप्रति ।" या माउलीच्या ओवीप्रमाणे त्यांचे सहज वर्तन आहे . नंतर मुख्य कार्यक्रमाला सुरुवात करण्यासाठी आतमध्ये प्रवेश केला तेथे पटांगणात ३०९ कैदी बांधव बसलेले बघितले . प्रत्येकाची नजर अपराधी भावनेने ओथंबलेली . एका टेबलावर सर्व ग्रंथ मांडलेले होते त्यामध्ये गीता होती त्याचबरोबर कुराण शरीफ होते , विश्वास पाटलांचे " महानायक " होते . मुस्लिम बांधवासाठी नमाज अदा करण्यासाठी "मुसाल्ला " ( बस्कर ) आणले होते.
कवाळे साहेबांनी परिचय करून दिला त्याच कैदी बंधावामधील एक शिक्षक कैदी बांधवाने सुंदर अशी प्रस्तावांना केली व सर्वांचे स्वागत केले . प्रत्येकाला बोलण्याची संधी दिली सर्वात शेवटी माझे भाषण होते . काही वक्त्यांनी असे सांगितले कि " मित्रांनो ! तुम्ही कैदी नाहीत तर तुम्ही सुद्धा माणसेच आहात " ……… मला जेव्हा बोलण्यास सांगितले तेव्हा मी माझ्या भाषणात सांगितले कि " मित्रांनो तुम्ही कैदी नाहीत असे नाही कारण जगात कोणतीही गोष्ठ विनाकारण घडत नाही . कार्य कारण भाव प्रत्येक बाबतीत असतो . ज्याचे जळते त्यालाच कळते . कदाचित काहीना मुद्दाम गुन्ह्यात अडकवून या कैदेत टाकले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही पण ! शिक्षा हि भोगून सारवावी लागते व मगच सुटका होते .तुम्ही इथे कैदी आहात तसेच बाहेर खूप मोठे कैदी आहेत जे इथे आत नाहीत ."त्यांना हे वाक्य फार भावले. बहुतांशी तरुण मुले होती , वयस्कर काही होते .गद्धे पंचविशीतच अपराध घडण्याची जास्त शक्यता असते त्यामुळेच हि तरुण मुले इथे शिक्षा भोगीत होती . त्यातही एक नगराचा मुलगा होता " महाराज मी नगराचा आहे बरका "
" असे का ? अरे काळजी करू नको चांगल आचरण ठेव लवकर सुटशील व घरी आल्यावर आमच्याकडे ये बरका ."
कारण चांगले वागले कि महिन्याला सात दिवस शिक्षा माफ होत असते .
एक वयस्कर मुस्लीम कैदी होता त्याचे डोळ्यातून सारखे अश्रू ओघळत होते . ते बघून मला फार वाईट वाटले . अनवधानाने किंवा कधी कधी मुद्दाम जाणून बुजून गुन्हा घडतो पण शिक्षा भोगतांना मात्र पश्चाताप होतो . आणि खरे म्हणजे पश्चातापाने शुद्धता होते . विचाराने परिवर्तन घडते . भगवान श्री कृष्णाचा जन्म तुरुंगात झाला, अनेक क्रांतिकारक जेलमध्ये राहूनच परिवर्तन करू शकले , योगी अरविंद , लोकमान्य टिळक , हे सर्व महान नेते जेलमध्ये होते पण त्यांनी त्यांच्या वेळेचा फार मोठा सदुपयोग केला . माणूस चुकू शकतो पण ! बदल काणे त्याच्याच हातात असते . सात्विकता हे माणसातच असते आणि सैतानहि माणूसच असतो . काय व्हायचे ते आपणच ठरवायचे असते . सकारात्मक विचारात फार मोठी ताकद असते .
ग दि माडगुळकरांचे छान गाणे आहे
जग हे बंदिशाला
कुणी न येथे भलाचांगला, जो तो पथ चुकलेला
ज्याची त्याला प्यार कोठडी
कोठडीतले सखे सौंगडी
हातकडी की अवजड बेडी, प्रिय हो ज्याची त्याला
जो तो अपुल्या जागी जखडे
नजर न धावे तटापलीकडे
उंबरातले किडेमकोडे उंबरिं करिती लीला
कुणा न माहीत सजा किती ते
कोठुन आलो ते नच स्मरते
सुटकेलागी मन घाबरते, जो आला तो रमला
प्रत्येक माणूस क्षणोक्षणी काहीतरी अपराध करीत असतो . आयुर्वेदामध्ये त्याला " प्रज्ञापराध " असे म्हणतात म्हणजे बुद्धीकडून घडलेला अपराध . हा सतत होत असतो . मन सांगत असते कि " हि गोष्ट चांगली नाही , पण! दुसरे मन मात्र विपरीत गोष्टीकडे बळेच ओढून नेते . अर्जुनाने भगवंताला विचारले होते कि अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पुरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥३-३६।।कळत असूनही हे लोक पाप का करतात ? यांना जणू काही बळेच कोणी तरी पापाकडे प्रवृत्त करते कि काय असे वाटते . असे का घडते ? तेव्हा भगवंतानी त्याला सागितले कि " अर्जुना ! काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥३-३७।।" हे काम क्रोधादिक एव्हढे बलवान आहेत कि ज्ञानी म्हणविणार्यांना सुद्धा केव्हा खेचून घेतात हेत्यांनाही कळत नाही आणि मग अशा पुरुषाचे अध:पतन होते विषयाचे नुसते ध्यान सुद्धा माणसाला पतनाकडे नेते . पराशर ऋषी होते ज्ञानी होते आणि नेमके मत्स्यगंधेच्या होडीमध्ये बसले व जिच्या अंगाला माशाचा वास येत होता तिला बघून " कामासक्त " झाले आणि दिवसा अंधार करून तिच्याशी समागम केला ……। तात्पर्य "बलवान इंद्रिय-ग्रामो विद्वांसम अपि कर्षति ॥ " इंदिये बलवान आहेत ज्ञानी माणसाचेही पतन होऊ शकते , मग तो गुन्हेगार नाही का ? जरी तो कैदेत नसला तरी तो माणूस अंत:करणात मात्र वासनेच्या कैदेतच असतो , त्याचे मन त्याला खात अस्ते. म्हणून मनुष्य जन्माला अल्यापसून कैदेतच असतो फक्त प्रत्येकाच्या कैदेचे स्वरूप वेगळे असते .
साहेब त्याला पैसे कमी पडले तर स्वत:च्या खिशातून घरापर्यंत जाण्याची खर्ची देवून वर काही पैसे देतात. कैद्यांची आजारपणाची काळजी घेणे हा जरी कामाचा भाग असला तरी जिव्हाळा ठेवून काम करणे हे एक वेगळेच आहे . स्वत: कैद्यामध्ये जाऊन विचारपूस करणे त्यांच्याशी प्रेमाने वागणे ह्या गोष्टी केवळ संस्कारानेच येऊ शकतात त्यासाठी साहेब आमच्यासारखे कीर्तनकार, प्रवचनकार, बोलावतात व त्यांच्यासमोर हे कार्यक्रम घडवून आणतात त्यामुळे त्या कैद्यामध्येहि परिवर्तन घडते आणि म्हणूनच सर्व कैदी त्यांच्यवर प्रेम करतात . त्यामुळे त्यांची गुन्हेगारी प्रवृतीही कमी होते . या कारागृहाला जेल न म्हणता "बंदीशाळा " हेच नाव सार्थ आहे असे वाटते .
